Buscar este blog

Lecciones epigráficas IV: el "Cursus Honorum" ecuestre

Como categoría social, el rango de los Equites o caballeros tenía su propia carrera política. De entrada, para formar parte de este orden, a diferencia de los senatoriales, se debía demostrar una renta anual mínima de 400.000 sestercios, así como haber sido incluido en las listas de eques romanus por el emperador, situación demostrada bajo la fórmula de equo publico donato ab imperatore... (EQ P, PVB, PVBL).

Pero antes de comenzar propiamente el cursus honorum, todo caballero debía haber ejercido previamente determinados servicios militares en las legiones y la ciudad, así como la prefectura semimilitar de los obreros (praefectus fabrum: P, PR FAB, FABR), obtenida antes o después de los servicios militares.


Servicios militares legionarios (el ascenso se seguía en el orden jerárquico que indicamos a continuación, pasando de cohorte a ala, y de ala a legión, aunque en las inscripciones se suele encontrar el cargo de tribuno de legión entre la prefectura de cohorte y la de ala):

  • Tribvnvs cohortis (T, TR, TRIB, TRIBV CH, CHO, CHOR, COH). 
  • Praefectvs cohortis (P, PF, PR, PRF, PRAE, PRAEF CH, CHO, CHOR, COH). 
  • Praefectvs civivm romanorvm (“” C R). 
  • Praefectvs eqvitatae (“” EQ). 
  • Praefectvs peditatae (“” PED). 
  • Praefectvs militariae (“” ∞). 
  • Praefectvs qvincvagenariae (“” D). 
  • Praefectvs alae, eqvitvm, eqvitvm alae (“” AL, EQ, EQ AL). 
  • Tribvnvs militvm legionis (TR, TRIB MIL LEG). 
  • Tribvnvs semestris (TR SEXM, SEM, SEMEN, SEMENS).
 
Ejemplo 1 (CIL II 4616; IRC I, 101; IRC V, p. 23; ILS 6948): Placa sepulcral de mármol de 60,5 x 103,5 x 6,7 cm, rota en doce fragmentos. Homenajea a un individuo de nombre Optato, y para algunos autores esta inscripción podría ser la placa que falta en la Torre de los Escipiones (HEpOl 9191). Hallado en el municipium de Iluro (C. Tarraconensis, Citerior) y conservado en el Museo Comarcal de Maresme en Mataró.

Inscripción transcrita: L(vcivs) Marcivs Q(vinti) f(ilivs) Gal(eria) Optatvs / aedil(is) Tarracone IIvir Ilvrone / et IIvir qvinqvennalis primvs / praefectvs Asturiae tribvn(vs) milit(vm) / legionis secvndae Avgvstae / annor(vm) XXXVI in Phrygia decessit.

Traducción personal: Lucio Marcio Optato, hijo de Quinto, de la tribu Galeria. Edil de Tarraco, duoviro de los ilurones y primer duoviro quinquenal. Prefecto de los astures, tribuno militar de la legión segunda Augusta. Muerto en Frigia a los 36 años. 
 
Epitafio sepulcral de Optato (imagen modificada de eda-bea.es/helper/img_wrapper.php?copy=©+Desconocido+Im.+EDCS&img=10262.jpg)

Servicios militares urbanos:
  • Praefectvs cohortis praetoriae (P, PF… CH, CHO… PR). 
  • Praefectvs cohortis vrbanae (“” VRB). 
  • Praefectvs cohortis vigilvm (“” VIG).

 

Ejemplo 2: (CIL II 3399, Suppl. p. 952, Ex. Scrip. Ep. nº 444, p.150 =  ILS 367 (ILER 1140; IRAL 37; Fitz 1962; Freis 1967, p. 92; Domaszewski 1967, p.201; Dobson 1978, nº 144, p.262; Pociña 1996 p. 301); Ribero nº 66; Baena del Alcázar 1988, pp. 42-45 con fotografía; Lázaro 2009, p.188 con fotografía (AE 2012, 629)): Pedestal de caliza (87 x 63 x 56 cm) con fracturas que afectan a las dos últimas líneas de la inscripción. Encontrada en el muro de la alcazaba de Fiñana (oppidum ignotum, C. Carthaginiensis, Citerior), pero traída allí desde la ermita de San Sebastián de Abla. Conservada en el Museo Arqueológico de Málaga

Inscripción transcrita: [IMP(eratori)] . CAES(ari) / L(vcio) . AVRELIO / VERO . AVG(vsto) . AR/MEN(ico) [P]ART(hico) MAX(imo) / MED(ico) . P(ontifici) . M(aximo) . TR(ibvnicia) . P(otestate) V / CO(n)S(vli) . III . / L(vcivs) . ALFENVS . AVI/TIANVS . P(rimvs)P(ilvs) . TR(ibvnvs) . / COH(ortis) . III . VIG(ilvm) / XI[I . V]RB(anae)

Traducción de Lázaro Pérez, ?, 10: Al emperador César Lucio Aurelio Vero, Augusto, Arménico, Pártico Máximo, Médico. Pontífice Máximo. En su quinta potestad tribunicia y su tercer consulado. Lucio Alfeno Avitiano, primipilo, tribuno de la tercera cohorte de la guardia nocturna y de la décimo tercera cohorte urbana.


Inscripción honorífica al emperador Lucio Vero (imagen de Lázaro Pérez, 10)


Más tarde, en el s. III d.C., los grados preparatorios cambiaron de orden y titulatura, para pasar a ser: 

  • A militis; a tribvs, a qvatvor militiis; militiarvm trivm, qvatvor (A MIL; MIL). 
  • Primipilvs, primipilaris, primopilaris (P P; PRIMOP). 
  • Praefectvs castrorvm; id. legionis (P, PF… K, KAS; L, LEG). 
  • Legatvs legionis (L LEG).

 

Cumplidos estos servicios, ahora sí, los caballeros podían iniciar de forma oficial su cursus honorum[1]:

  • Advocatvs fisci (por extenso).
  • Censitor o Procvrator Avgvsti a censibvs (CENS o PROC AVG A CENS). 
  • Consiliarivs Avgvsti; a sacris consiliis, a consiliis (por extenso). 
  • Cvrator reipvblicae (C, CVR R P). 
  • Cvrator viae, viarvm… (C, CVR VIAE, VIAR…). 
  • Dilectator; missvs ad dilectvm ivniorvm, ad ivventvtem legendam (por extenso). 
  • Dvcenarivs (DVC). 
  • Dvx (DVX). 
  • Ivridicvs Aegypti, Alexandriae (IVR, IVRID). 
  • Magister a censibvs, a libellis, cognitionvm sacrvm, memoriae, summarvm rationvm… (MAG…). 
  • Pro magister hereditativm, vigesimae hereditativm… (PRO MAG…).

Las Prefecturas

  • Praefectvs Aegypti (P, PF… AEG, AYG). 
  • Praefectvs alimentorvm (“” ALIM). 
  • Praefectvs annonae, annonae vrbis Romae (“” A, ANN V R). 
  • Svbpraefectvs annonae, vrbis (S P SPER, SVBPR, SVBPRAE, SVBPRAEF…). 
  • Praefectvs classis (P, PR… CLASS). 
  • Svbpraefectvs classis (S P, SPR… CLASS). 
  • Praefectvs fabrvm consvlaris (P, PF… FAB, FABR COS). 
  • Praefectvs praetorivs o praetorio (“” PR, PRAET).
  • Praefectvs vehicvlorvm (“” V EHIC). 
  • Praefectvs vigilvm (“” VIG). 
  • Svbpraefectvs vigilvm (S P, SPR… VIG). 
  • Praefectvs provinciae (P, PF… PROV). 
  • Praefectvs civitatvm (“” C…). 
  • Praefectvs in provincia… (“” IN PROV…). 
  • Praefectvs gentis (“” G…)[2]. 
 
  • Praepositvs annonae (P P ANN). 
  • Praepositvs nvmeri (“” N, NVM). 
  • Praeses provinciae… (P P…).

 

Ejemplo 3 (CIL 06, 01729 (cf. pp. 4745-4746); ILS 1254; Cantarelli 1903, pp. 78-79, nr. 5; Lugli 1965, p. 66, nr. 387; Rinaldi 1978, p. 120; De Bonfils 1981, pp. 178-180; Scharf 1994, p. 21, nt. 56; Gregori, Almagno 2019, p. 141, nr. 18): dedicatoria de las provincias de Hispania al prefecto del pretorio (de Italia, Ilírico y África) Flavio Salustio en base de mármol para una estatua (138,5 x 67 x 64 cm). Descubierta al oeste del Foro de Trajano en Roma.

Inscripción transcrita: Fl(avio) SALLVSTIO V(iro) C(larissimo) / CONS(vli) ORDINARIO / PRAEF(ecto) PRAET(orio) COMITI / CONSISTORII VICARIO / VRBI ROMAE VICARIO / HISPANIARVM VICARIO / QVINQ(ve) PROVINCIARVM / PLENO AEQVITATIS / AC FIDEI OB VIRTVTIS / MERITORUMQ(ve) GLORIAM / MISSIS LEGAT(is) IVS(sione) SAC(ra) / HISPANIAE DICAVERVNT / IATVS SIN / DEDICATA V KAL(endas) IVN(ias) / DIVO IOVIANO AVG(vsto) ET VARRONIAN[O] / CO(n)SS(vlibvs) (hereda))

Traducción personal:Para Flavio Salustio, Clarísimo, cónsul ordinario, prefecto del pretorio, conde del consistorio, vicario de la ciudad de Roma, vicario de las Hispanias, vicario de las cinco provincias, rico en justicia y honradez. Por la gloria de su virtud y méritos, las Hispanias dedicaron este monumento, habiendo sido enviados los legados, y gracias a una sagrada orden. Dedicado el quinto día antes de las calendas de junio (28 de mayo), durante el consulado del divino Joviano y Varroniano (364 d.C.).

 

Inscripción honorífica de Flavio Salustio (imagen modificada de https://edh.ub.uni-heidelberg.de/edh/foto/F012005)

Las Procuratelas

  • Procvrator; Procvrator Avgvsti (P, PR, PRO, RPOC, PROC AVG).
  • Procvrator ab actis vrbis (“” AB AC VRB). 
  • Procvrator Alexandriae (“” por extenso).
  • Procvrator alimentorvm, ab alimentis, ad alimenta (“” ALIM, AB o AD ALIM). 
  • Procvrator annonae, ad annonam (“” A, ANN).
  • Procvrator aqvarvm (“” AQVAR). 
  • Procvrator bibliothecae, a bibliotheca… (“” BYB, BIBLIOTHEC). 
  • Procvrator ad bona damnatorvm (“” AD B DAMNATORVM). 
  • Procvrator castrensis, rationis castrensis, fisci castrensis (“” RAT CAS, F C). 
  • Procvrator a cognitionibvs (A COGNIT). 
  • Procvrator a commentariis praefecti praetorio (“” A COMMENTAR PRAEF PRAET). 
  • Procvrator ab epistvlis latinis, graecis (“” AB EPIST, EPISTVL LATIN, GRAEC). 
  • Procvrator familiae gladiatoriae (“” FAM FAMIL GLAD). 
  • Procvrator a frvmentis (“” A FRVM). 
  • Procvrator hereditativm, stationis hereditativm (“” HER, HERED, HEREDIT, STAT HER).
  • Procvrator idiologvs ad Aegyptvm (“” por extenso). 
  • Procvrator a libellis (“” A LIBELL). 
  • Procvrator lvdi matvtini (“” LVD MAT). 
  • Procvrator a memoria (“” por extenso). 
  • Procvrator marmorvm metalli, ferrariarvm (“” M, MET, METAL, FERR, FERRAR). 
  • Procvrator ad Miniciam, Miniciae (“” MIN).
  • Procvrator monetae (“” M, MONET). 
  • Procvrator mvnervm, a mvneribvs (“” A MVNERIB). 
  • Procvrator opervm pvblicorvm (“” OPER PVB). 
  • Procvrator patrimonio, a patrimonio (“” P, PATRIM). 
  • Procvrator pvblici portorii Illyrici (“” P P ILLYRICI). 
  • Procvrator qvatvor pvblicorvm Africae (“” IIII P AFR). 
  • Procvrator qvadragesimae Assiae, Bithyniae, Ponti, Paphlagoniae, Galliarvm… (“” XXXX, PAPHLAGON, GAL…). 
  • Procvrator rationis privatae (“” RAT PRIV).
  • Procvrator ad ripas Tiberis (“” por extenso). 
  • Procvrator svmmarvm rationvm, svmmarvm, a rationibvs (“” S R, SVMMARVM RAT, RATION). 
  • Procvrator regionis… (“” REG…). 
  • Procvrator silicvm, ad silices (“” SILIC, AD SILIC). 
  • Procvrator a stvdiis (“” por extenso). 
  • Procvrator vectigalivm, ad vectigalia (“” VEC, VECT, VECTIG). 
  • Procvrator viarvm (“” VIAR). 
  • Procvrator vigesimae hereditativm (“” XX HER, HERE, HERED, HEREDIT). 
  • Procvrator vigesimae libertatis (“” XX LIB). 
  • Procvrator vinorvm, a vinis (“” VIN, AB VIN).
  • Procvrator provinciae… (“” PR, PROV…). 
 
  • Rationalis (RAT). 
  • Svbprocvrator… (SVBPROC…).

 

Ejemplo 4 (CIL II2/5, 780 = CIL II 2029 (p LXXIX, 879) = ILS 1405 = HEp 5, 1995, 580 = AE 1950, 139 = AE 1994, 922a): base de estatua (137 x 70 x 58 cm) datada en torno a 180-200 d.C. Descubierta en Singilia Barba (Baetica).

Inscripción transcrita: P(vblio) MAGNIO Q(vinti) F(ilio) QVIR(ina) RVFO / MAGONIANO TR(ibvno) MIL(itvm) IIII / PROC(vratori) AVG(vsti) XX HER(editativm) PER HISP(aniam) BAET(icam) / ET LVSITAN(iam) ITEM PROC(vratori) AVG(vsti) / PER BAETIC(am) AD KAL(endarivm) VEGET(ianvm) / ITEM PROC(vratori) AVG(vsti) PROV(inciae) BAET(icae) AD / DUCEN(a) ACILI(a) PLEC(vsa) AMICO OPTIMO / ET BENE DE PROVINCIA / SEMPER MERITO D(onvm) D(edit)

Traducción personal: Para Publio Magnio Rufo Magoniano, hijo de Quinto, de la tribu Quirina. Tribuno militar por cuarta vez. Procurador augustal del impuesto de la vigésima parta de la herencia para las provincias hispanas de Bética y Lusitania. También procurador augustal de la caja crediticia vegetiana y doce veces procurador augustal de la provincia Bética. Acilia Plecusa donó este monumento para su óptimo amigo y bien de la provincia por su eterno mérito.

 

Inscripción honorífica para Rufo Magoniano (imagen modificada de eda-bea.es/helper/img_wrapper.php?copy=©+Centro+CIL+II+-+Univ.+de+Alcalá+&img=http%3A%2F%2Fwww2.uah.es%2Fimagines_cilii%2Ffotos_cilii%2F5%2Fcilii5%2C00780tit.del.jpg)


No obstante, podían darse circunstancias especiales en las que surgía un cursus honorum mixto, es decir, que un caballero que ejerciese determinados cargos quedaba habilitado para acceder a puestos propios de la carrera senatorial. De hecho, desde los tiempos de Vespasiano, todo ecuestre que hubiese ejercido procuratelas podría ser designado para funciones provinciales o urbanas del ordo senatorial, previo procedimiento de Adlectio: 

  • Normalmente eran introducidos en el rango de los pretores (adlecti inter praetorios). 
  • Más raramente podían entrar en el rango de los tribunos (adlecti inter tribvnicios).

Así, si en algunos epígrafes encontramos caballeros que ejercen magistraturas senatoriales y ecuestres, hablamos de un cursus mixto.

Este fenómeno dio lugar a una progresiva confusión burocrática, que quedó ratificada por las modificaciones hechas por Constantino; desde entonces, senatoriales y ecuestres formarían una sola carrera senatorial, quedando repartidos los diferentes cargos entre tres categorías de dignatarios imperiales, cuyos títulos eran:

  1. Viri Clarissimi (V C). 
  2. Viri Clarissimi et Spectabiles (V C ET S, SP). 
  3. Viri Clarissimi et Inlvstres (V C ET I, IN, INL).


Fuentes:

L'Année Épigraphique (AE).

Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL).

Hispania Epigraphica (HEp).

Inscripciones Latinas de la Hispania Romana (ILER).

Inscripciones Latinae Selectae (ILS).

Inscriptions Romaines de Catalogne (IRC).

Bibliografía:

Christol, M. (1999): "L'ascension de l'ordre équestre. Un thème historiographique et sa réalité", en Demougin, S., Devijver, H., Raepsaet-Charlier, M.-Th. (eds.), L'ordre équestre. Histoire d'une aristocratie (II siècle av. J.-C. - III siècle ap. J.-C.). Actes du colloque international de Bruxelles-Leuven, 5-7 octobre 1995, Rome, École Française de Rome, 613-628.

Gris, F. y Ruíz de Arbulo, J. (2018): "El sepulcro turriforme conocido como la Torre de los Escipiones (Tárraco, Hispania citerior). Una nueva restitución con propuesta sobre su dedicante", Revista d'Arqueologia de Ponent, 28, 158-160.

Hackl, U. (1989): "Eques Romanus equo publico. Ein Beitrag zur Definition des römischen Ritterstandes während der Zeit der Republik", en Dahlheim, W. (ed.), Festschrift Robert Werner zu seinem 65. Geburtstag dargebracht von Freunden, Konstanz, Kollegen und Schülern, 107-115.

Lázaro Pérez, R. (?): "Epigrafía del municipio romano de Alba Bastetanorum (Abla, Almería)", ?, 1-15. 

Millar, F. (1992): The Emperor in the Roman World, Bristol, Bristol Classical Press. 

Nicolet, C. (1966-74): L'ordre équestre à l'époque républicaine (312-43 av. J.-C.). I. Définitions juridiques et structures sociales. II. Prosopographie des chevaliers romains, Paris, De Boccard.

Stein, A. (1927): Der römische Ritterstand.ein Beitrag zur Soziaal- und Personengeschichte des römischen Reiches, München, C. H. Beck.



[1] Durante esta carrera, los caballeros también tenían la oportunidad de ejercer cargos religiosos, entre los que cabe destacar Harvspex (HAR), Lvpercvs (LVPERC), Sacerdos Lavrens Lavinas (L L, LAV LAV, LAVR LAV), y Tvbicen sacrorvm popvli romani Qviritivm (TVB SAC P R Q).

[2] En África.

 



PRIMVS INTER PARES

In corpore sano

Artículo en proceso de redacción.    

POPVLARES